Меню
16+

Сетевое издание «По новому пути»

16.08.2019 17:03 Пятница
Категория:
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!
Выпуск 32 от 16.08.2019 г.

ГIяякьакьала дургъби ва илди дургъбазиб микIхIенти

ГIяякьакьала дургъби 100 дус диънилис

ГIяякьакьала дургъби ва илди дургъбазиб микIхIенти

ЗурхIябла гумиличир

Заклизи адацIибти,

ХIеркIла варачантачир,

Урхьнази кадацIибти,

ЧIакнала дуклумачир,

ЦIуцIла делхъли дулхъанти,

Дагъиста улкализиб

ГIелаб хабар батурти

Даргала багьадурти.

(Даргала гьаб-убла далайлизибад).

«Душмайчиб гьими ахъни гIяхIгъабзала чебла саби» (С. ГIябдуллаев).

«Гъабзадешли урехи се сабил хIебала» (Сенека).

«Игитли чисалра лагъдеш хIедиру» (Сальвадор Дали).

«Гьарли-марти гъабзадеш сегъуна-дигара урехилис гьунидаэс хIядурли дирар ва, сегъуна балагь чебихьалра, тирхьхIедулхъан» (Д. Локк).

«ГIяхIгъабзани бецIла хIуйзирад цIа кайсу». (Халкьла бурала).

ГIяякьакьализир дургъби детауртири 1919 ибил дусла августличир. Дагъиста тарихлизиб ГIяякьакьалаб бетаурси дергъ — Дагъистайзир детаурти граждан дургъбазиб бегIлара мягIничебсигъуна, машгьурсигъуна саби, Дагъистайзибцун ахIенну цехIнабли Северный Кавказлизибра.

Дагъиста партизантала тарихлизибра ил бегIлара халасигъуна саби.

Дагъиста тарихлизи ил мургьила хатIличил белкIун-си саби.

ГIяякьакьала дургъбас мекелли халаси кьимат бедибсири Совет хIукуматла бекI В.И. Ленинни ва америкала гIялим У. Чемберленни.

- Дагъистайзир Деникинничи къаршити дургъби цIала ламиван алки сари. Дубурлантани Дагъистайзивад зулмукар Деникин тапван дянгаиб, — белкIун Ленинни 1919 ибил дуслизиб.

...1919 ибил дусла май базличиб Дагъиста халкьла цаибил пунт Деникинни уркIецIи агарли къирбарибсири, халкь кабушибтири, дахъал шими делтIунтири, цIали дигубтири, халкьла лебдеш хъям-кьацIбарибсири.

Ил пунт бячIи гIергъи деникинцыбани Дагъистан чула арилизи буцибсири, чIумати низам-кьяйда, гIядлу-зегъа кадихьибтири-кайзахъуртири.

Гьар шилизи чула хIяким-ти, наибти кабатуртири. Дебали пунтдиубтигъунти, халатигъунти шимази горнизонти кадатуртири. Илдала арилизиб сабри лебилра Северный Кавказра.

Дагъиста халкьличи дирути гуж-зулму бархIиличир-бархIи дахъдикIутири, цIакьдикIутири, Дагъиста революционерти, оборонала членти суд агарли кабуршутири. Ил багьандан Дагъиста Обком ва оборонала Совет Бакулизи уббихьунтири.

Деникинна зулмукартани гьар шилизирад унци, урчи, варгьни, варъа, Деникинна гIяскарлизиб къуллукъбарахъес 30 жагьил урши тIалаб-бирулри, тIалаб-дирулри 2-3 сягIятла манзиллизир. Илди дучили дедес староста кьаниалри, ил тамбихIлаирусири, иличиб чебдукарбирхIутири, мискьилладиирусири.

Шимала жамигIятли цауркIли хIукму барибсири, деникинцыбала тIалабуни къадагъадарес, детхIерхахъес, армиялизи къуллукъбарахъес цалра жагьил хIедес.

- Дагъистайзиб июль базла пунт къирбарили гIергъи, уркIиагарбиубти халкьли къаршидеш хIедиру, бургъес илдала гьав агара, илдигъунти халкь мутIигIбарили, гъарали белтIес, дубурла шими дуцес ва илди хъям-кьацIдарес, нушаб гIягIнити гьар се-секIал тIалабдарес гьамадли бирар, — илгъуна гъармукадешла пикриличил ва халаси пахруличил Деникин дубурла шими дуцес, халкь мутIигIбарес ватихьибсири...

«Зулмукарла ахир хайрила хIебирар» бикIуси Дагъиста халкьла буралалис кьадри хIе-бедили, ил ганзбарили дяхI-хатир, хIяяагарли ватихьибсири. Халкь биалли, Деникинна гъармукабачи, шангларти шинван, гьимили рурхъулри.

Дубурланти душмайчиб чеббицIес гьимила кьасанани гарчли бицIилри, ярагъладарибти цIакьани хIядурдирул-ри, душманти дянгаэс адамти хIядурбиублири. Лерил секIал дявила агиличи душилри.

Лавашабси дявила штабли балулри, илаб ахъбуцибси пунт бячIахъес цIубабала гIяскар бурхьни, амма Шурагьабад — Пулевла дубуртачибад яра ДешлахIярличибад — ГIяякьакьалабад бурхьул балули ахIенри.

Илди чинад лябкьулил белгибарес микIхIентани чула разведка бархьиб, хIялумцIа-хъес, баянти дучахъес.

МикIхIентали жагьилтала отрядуни цаладяхъиб. Илдас командирти бариб дявила мягIна-хIял гIяхIил далути, дявила устадеш лерти дунъяла цаибил дергъла бутIакьянчиби ГIяхIмадов Даудра, БяхIяндов Алхилавра.

МикIхIила разведкали багьахъур, душмантала карательный отряд Ванашидиркьа бицIили, илди ЧяхIи-махьилизи абиули саби или.

Деникинна гIяскурти ГIяякьакьализирад лаг ляркьухIели, бегIгьалабси ши МикIхIила саби. Илбагьандан душмантала гуж-зулму, бяхъяни, пIянкьяла, къяй-къуйк чекасес, илди дяхIяэс, бегIгьалар микIхIентличи чевкъулри. Илдас бару микI-хIенти сабри.

МикIхIентали чула хъархIерагардеш гьар мурталра балтахъусири ва ил нанахIуливан мяхIкамли бихIусири.

1919 ибил дусла августла 19-личиб МикIхIила шила хъар дублаб Деникинна зулмукартала колонна (тугъ) багьарбиубли саби. Илала колоннала гьалала (бекI) шила цугдайни кабаибхIели, гIелала (хвост) шила дублабси ЛихIбаранкьякьлизиб буили саби. Илцадла кьадар зузбитIунсири ил 300 солдатлизибад цалабикибси колонна.

МикIхIила шилизи бухI-нахъибхIели, Деникинна зулмукартани микIхIентазирад унци, урчи, маза, нерх, варъа ва гIурра жура-журала секIал тIалабдирулри.

Илдала дурабад, Деникинна къуллукъчи генерал Халиловли Деникинна армиялизиб къуллукъ барахъес (микIхIентачи ва цархIилти даргантачи, дубурлантачи къаршили бургъахъес) 30 жагьил микIхIенра тIалаб-бирулри.

Инсап-хIяя, адаб-адамдеш чинара илди хурала?!

ХъархIерагардеш мургьи-арцван дурхъати

«Лезми чеббирхъяллира

Гъай къянахIебарибти,

ХIулби адилтIаллира

ХIер барсхIебарибти» МикIхIента бирив гьатIи ил убяхIдеш барес?!

Юх! ХIебири!!!

Хъябличи бикайчи тупангуначил, тупанчабачил, пулеметуначил, тупачил таманни бегIбиубти 300 Деникинна хурала кьукья МикIхIила шилизи бухIнаберхурли 2-3 сягIятла манзиллизир чедир гьандушибти секIал тIалабдирулри. Кьандиахъалли танбихIлабирулри.

МикIхIентани зулмукартала ил буйрухъ бекIлил кьабулхIебариб. Ил тIалаб бетхIерхахъес тур-турли кабизур. Деникинна хъямчибала ил тIалаб гIелабяхI чарбарес хIейруси кьяркьси буйрухъ сабри.

Ил инсапагар буйрухъли гьимбукIахъибти микIхIенти кьукьнадли полковник ГIямазила юртла гьала, базарла майдайчи азирличибра бахъал адам къаршили дурабухъи саби.

БуцIарси август баз биалра, жагьилти хIякничебли, варгьничебли (хIякначил, варгьначил) дурабухъи саби.

Тамаша ахIену?!

ГIямазила юртла бегIла чедибси ганзухъличи тIашизур-ли, Деникинна халахар наиб НурбяхIяндли микIхIентази урехи балахъулри (чебиахъулри):

- Эгер Деникинна тIалабу-нира, илала армиялизиб къуллукъбарахъес 30 жагьилра хIебедили, хIуша уркIецIи-ряхIму агарли ва кьяркьли танбихIладирудая! ...Чебиулраяв сегъуна ва сецад цIакь лебал ишала?! Ил цIакьли хIуша дялчIарая!!! МутIигIдакIая!!!

«ЦIахдешлизир деркIибти духъянти гIямруличир ламусличил деркIибти къантIти — дурхъати дирар» (Цицерон).

Ил замана къакъличибси варгьира ца шайчи лайбакIили, патиранта баршибси вайра лямцIбикIахъули, някълизиб хIябал кархьан тупангра ахъбуцили Азила БяхIяндгIяли хIяйна тIяхIухъи, НурбяхIянд тIашси, бегIла чедибси ганзухъличи ацIили, хъямики михъири буцили, цIубабала урга тIашизурси НурбяхIянд хъяшаван тямхъярварили сай, гIур къазакъуначи шурухъи:

- ХIушани тIалабдирути нушани лугули ахIенра! ДубкIехIе, амма хIелугехIе, — или тIамадарили сай цIубабала уркIилизи къуц-дикIесли. ГIурра илини цIубабачи гьимили лямцI-бикIуси урехила хIерра бяхIчиаили тIамадариб:

- Нуни хъя барибсира, Дагъистан Деникинна хъямчибазибад умубарайчи ургъес. Жагьилти! Набчил чихъали сарра, иша дурадухъеная!!!

«Гъабзадеш — адаб сари

Зубри, урмиван ахъти,

Гъабзадеш — хIяя сари

БебкIаличирра цIакьти» (Зугьра Ханум)

Къукърачирти варгьнира мазала гулбала хIякнира ца шайчи лайдакIили, берхIилиур патирантира лямцIдикIахъули, някъбазир тупангунира, илди агартани чIяхIдарили ханжултира «Нуша хIечил сарра БяхIяндгIяли! Шира шантира батахъес жан дедес нушара хIядурлира!!! — цIубабачи гъуцван алтIуси жаваб бедиб жагьилтани.

Илдала жаваб ши-алавти дубуртанира шурманира тикрарбирусигъунари. МикI-хIила жагьилтала сегъунти гъабзадешал! Сегъунти дигил шиличи ва халкьличи!

«ДегIлара халати гьунарти ВатIайчи, халкьличи дигичерли сархути сари» (Ж. Руссо).

БяхIяндгIялини наиб Нур-бяхIянд ганзухъличивад хъяша кьяйда уцили халкьла гьала дурасиб.

- Туснакъварая!!! — вяв-бикIесбяхIиб шанти. Амма ил туснакъварес МикIхIиб туснакъ аги. Къазакъунани багьур, микIхIенти чус мутIигI-хIебикIни, чула тIалабуни детхIерхахъни.

Ил гъабзадешла баркьудили цIубаби гьам-гьамъайзи бикахъиб, анарханарбиахъуб, къантIли буралли, урухбиахъуб.

Чумал минутла гIергъи, илдани ши бархьбатур ва ДешлахIярличибяхI батбихьиб.

Илала гIергъи къазакъуни МикIхIентазибад, цIализибад кьяйда, урухкIулри.

Жиндрази викибси Деникинни МикIхIила шилизи карательный отряд (кьяркьси танбихI, жазаъ бируси хасси кьукья) бурхьу или микIхIентали гьар дуги ва гьар бархIи МикIхIи лябкьуси гьунчиб сахъси, мяхIкамси ва чIумаси къараул бирулри. Шила лебилра цIакь челябкьуси урехилис чIумаси жаваб бедес халаси сахъдешличил хIядурлири.

1919 ибил дусла августла 23-личиб шилизибад гьарахъли ахIенси Пасте бикIуси мерличибра микIхIенталара деникинцыбалара дергъ бетаурсири. ШихIяли Азини, МяхIяммадов ГIябдулкьадир-ли ва Ненила Ибрагьимли бекIдеш дируси кьукья (отряд), Ахъуша-ДешлахIяр гьуйчи уббихьи, илад аркьуси цIубабала взвод кабушибсири, ца офицер калайчи. Илра Ахъуша аркьути уркрала урга дигIянкайкили калунсири.

Сагати цIакьаначил Деш-лахIярличибад деникинцыби лябкьуси саби ибси хабар МикIхIи дягIван абаиб.

Ил хабар баянбарахъес МикIхIила отрядунала букI-рани БяхIяндов Байгиши вархьиб.

ЦIубаби лябкьули Ванашидиркьаличи абаили саби ибси хабарличил чариуб.

- Гьалаб 15-20 урчала мурдабазибад цалабикибси кьукья, гIергъи ца-кIел километрла кьадар бухъянбитIунси армия лябкьули хебри, — буриб БяхIяндов Байгишини.

Ил хабар бурахъес, дергъличи адамти хIядурбарахъес, ярагъ дучахъес МикIхIи вархьили сай.

Ил манзил МикIхIила шила юзбаши сайри Сулайба Алхас.

Юзбаши шантачи дугьаизур:

- Душман Дегакъадала аили сай. Нушала шилизи ухIнаверхес нушачиб чебби-цIес мукьарличи бецIван гъаргъли сай. Ярагъ някълар дихес вируси — ил чи-дигара виаб — дурадухъеная!

Зулмукарлис гьуни гьабарая! Илала нясти, хIили дясунти кьяшмази нушала дурхъаси ванза ганзмабирахъидая, жяргамабирахъидая!!! Бяхъяя халкьла хIили хIебалкъунти къазакъунас!!!

Гъабзадешла, адабдешла хIялумцIуси манзил бакIили саби.

Нушани ши, хъалицIа, хьунул-дурхIя, бухъна-хъяя балтахъехIе! Ил хIебарахIел-ли, нуша цIахдирехIе! МикI-хIентали я чинабалра я мурталра цIахдеш чесибси ахIен!

Лерилра мурул адамти дявила майдайчи дурадухъеная!!!

Заблис гIергъи имиуливан, сабемцIурли саби, ярагъ хIядурдирули.

Ил, гъабзадешла хIял балуси манзил, микIхIентали хъя бариб:

- ДубкIехIе, амма душмантази нушала мер-муса далтахъехIе. Душман дукар-хIярхIяхъехIе!

Юзбашила жи уркIи-уркIилабад аргъили, Деникинна хурачи къаршили жагьилти ахIенну, бухънабира, хьунул адамтира, дурхIнира балли дурабухъи саби.

Алавчарли цIа сари,

ЦIа цугдайнив ну сайра,

ЦIали игули хьалли

ХIушаб аманахIикIус.

Алавчарли дергъ саби,

Дергъла дайлав ну сайра,

БутIнадиркьули хьалли,

ХIушаб мутIигIахIикIус.

МикIхIентала гьимили парчбикIуси варачан вяхли ГIяякьакьализи, Дегала къадала батбихьиб.

Душмайс гъабзадешличил дяхIягес ва чIумаси бяхъ чегахъес ГIяхIмадов Даудли, БяхIяндов Алхилавли, Султанбеков ГIялини бекIдеш дирути МикIхIила халкьла кьукьни дегIгьалар Зуримахьилизи, ГIяякьакьализи, Дегала къярдлизи кадаибтири, зулмукартас гьуни гьабарес.

Илдала някъбазир тупангунала, тапанчабала дурарад, ханжулти, дисби, миршби, галми, къялкъни, бардни лерри.

Деникинцыби чебухъи ЧяхIимахьилизи абиухIели, ГIяхIмадов Даудли, БяхIяндов Алхилавли, Султанбеков ГIялини бекIдеш дирути 400 адамлизирад цаладикибти отрядуни Зуримахьилизи кадаили, душмайс дяхIягес ЧяхIимахьилизидяхI датдихьиб.

«КуцIила вацIализиб

Белра азир гъармука,

ГьунцIазирад лачинван

Гьуни асили вашул» (ГI. Батирай)

Фронтла цаэси бархIи душма дявила бяхъяни, гъяжани микIхIентани чейсулри.

Лавашала шимазибад халкь гьачамлис ГIяякьакьала кабаили ахIенри.

Дергъла цаибил бархIи 37, кIиибил бархIи 26 микIхIен кабушибтири.

Гъабзадешла ва кьисматла мягIнибирахъуси ГIяякьакьа-ла цаибил дергълизиб бахъал микIхIенти: «Я дубкIехIе яра цIубаби къирбирехIе», — ибси жиличил, гъабзадешличил бургъиб, душма вецIнали халаси цIакьлис мукIурхIебакIиб.

Хасданра халати гъабзадеш, адаб-хатир чедиахъули бургъиб отрядунала букIри ГIялибег Багъатиров, ГIяхIмадов Дауд, БяхIяндов Алхилав, Султанбеков ГIяли. Илкьяйда жан хъябла дигьи гъабзадешличил бургъи Зазала Кьурбан, ХIясанов Арслан, ГIялиев Жамаладин, Мустапаев БяхIянд, Ражбадинов Мусалав, МяхIяммадов ЯряхIмад, ГIялиханов МухIи-дин, Халимбеков ГIямар, ШяхIбанов Ибрагьим, Чамкуров МяхIяммад, ДягIяла БяхIянд ва гIурра бахъал-бахъал микIхIенти.

«Биалра кабаили

Хъябличи хьанцIа ханжал,

Чевухъунси гъабзала

ДяхIла ранг дарсхIедирар» (Г.Б. БяхIяндов)

Дявила цаибил бархIи микIхIентачил барх гъабзадешличил бургъиб, камти-биалра, Жангамахьила, МикIхIила, Лябхъула, Дегала ЧебяхI ва УбяхI МулебкIила, Хажалмахьила, камти Ахъушалара.

Душмантала цIакь вецIна-ли халасири:

1. Офицертазибад цалабяхъибси хасси отряд.

2. Хьурали башути къазакъунала 2 батальон.

3. Ясирбуцибти ХIунтIена Армияла 1 батальон.

4. Дагъиста мурдабала полкла отрядра, къазакъунала мурдабала отрядра.

Илдазир 6 жура-журала хIярала ярагъра 37 пулеметра лерти сари.

Полковник Лавровла карательный полк 1200 адамлизибад цалабикибси саби.

ГIяякьакьала дергъла цаэсил бархIи — августла 24-эсил бархIи — ихдигъунти сарри душманталара Лавашала районна халкьлара дявила цIакьани.

ГIяякьакьала дергъла цаэсил бархIи ца атакализиб 300 белогвардеец (цIубаби) кабушиб биалли, кIиибил бархIи 700 ханжултала атакализиб кабушибтири.

Дагъиста тарихлизиб мажагIят леббиэс ца дуги-хIерила бухIнаб 1000 душман някъ-някъли къирбарибси дяви.

- Дявила устадеш агарти, пIянкьбикIес хIебалути, къяйк-къуйк чехIедаибти партизанти, нушала цIакь чебаиб-хIели, цаибил бяхъ чегибхIели, гьандуцесхIебирули бубшар, — деникинцыбала пикри ил сабри.

Къазакъунала чус урехи лебниличи бекIлил пикри аги, илди лякьирлизи ахъилри. ГIеларад ляркьути душмантала гIяскурти гьачамлис хIеркIличи уряхIдухъи ахIенри.

Душманти Дегала къадакад гьайбиублири, партизантани хIеркIла кIелра шайчирти дубуртала вацIурбазир чус къулайти мерани дуцилри ва чус ункъси замана бакIайчи хIерлири ва ил бархибдеш пайдалабарили, ца гьакIли партизантани кIелра шайчирад цIа чекьур. Илди челис-че зумадикIулри. Умути хIеркIла шин кабушибти къазакъунала хIили хIунтIендарибтири.

ХIеркIла кIелра дуб душмантала жаназунани дицIиб-тири.

Ил секIал чебаибхIели, отрядла командованиели тупи ва пулеметуни ахътигъунти мераначи гечдариб, партизанти дигIянбикибси мерличи цIа чекьур. 400 тупангла, 37 пулеметла, 7 тупла къяйкала МуцIи къадала кIелра шайчирти шурмазиб гIеб-гIебалгьули кIухла ца тIама-личи шурбухъун. Къазакъунала ротабани дяви бехIбихьиб.

Биалра деникинцыбала вецIнали халасири: мурдабала эскадрон, къазакъунала мурдабала отряд, авал урчи дабгибти 7 туп, пулеметунала 37 тачанка, ярагъли дицIибти нургъунти, гужли дуцибти унцала уркри.

Разведкаличибли партизантала камси кьукья, гьандуцес хIебиубли, гIелабяхI хихбиуб. Дегала чедибси вацIала бяхIяназир чус чихъти мерани дуцили мерлабиуб. ЧяхIимахьи душманта буциб. Лебилра мурул адамти, хъулиб балбикибси ярагъра хапбарили, бемжурси дергълизи каберхур.

Партизантани къадала кIелра шайчирти вацIурбазир чус къулайти мерани дуцилри. Илабад къадалабти душманти гIяхIил чебиулри. Партизанти гьар игьубси хIярхIя заяли харжхIебиахъес хIяракатлизибри.

Чула разведка къирбарили гIергъи, къазакъуни гьанна урехиличил гьалабяхI башулри.

Илдани партизанти дигIянбикили бургар или гьанбикибси мер хIярхIубала-барилигIергъицун сабри гьалабяхI ганз кацIибси.

Чяпарти шимази гIергъи-биублири.

- БекIличи кьапIа чебируси гьарил мурул адам душмантачи къаршили дурадухъеная! Гъубзнала хIял балуси бархIи саби ишбархIи. Кьурба дурхъаси халабархIи, нуша рягIятли дуцес лябкьути капуртачил гъазали дурадухъеная, гIяхIгъубзни!

Шилизиб лебтигъунти мурул адамтачи, някъбази бикибсигъуна ярагъра касили, дергълизи дурабухъун.

ЦIубабани кьасбарилри, пулеметуни кайхьес ахъти мерани дуцес. Партизантала командирти илдала хIиллаличи шакбикиб. ГIяхIтигъунти бургъантачи хъарбариб душмантала пулеметчикуни кабушахъес.

АхIмакь партизантани игьубти хIярхIуби къадала итил бяхIлизи дигIяникибси пулеметчикла михъирлизи чейгутири.

Душмантала цалра пулеметчиклис пулемет бузахъес ахъри бакIахъибси ахIенри. Лебилра кабушибтири. Партизанти гьалабяхI башулри, душманти — гIелабяхI. Шимазибад кумек кабаили ахIенри. ИлхIейс дегантала ва микIхIентала 21 партизан дявила майдайчиб гъазали алхари. Илдала жаназуни Зуримахьилизи дурасибтири. Иладли уркрачир шилизи.

МикIхIила ва цархIилти бургъантас микIхIила бухънабани, хьунул адамтани, дурхI-нани халаси кумек бариб: илдас кьуцIри, диъби, шин дихутири, илди зявдикIули урцути хIярхIубала заблиур бургъантачи диахъутири, бяхъибти гIелабяхI хъусбирутири, илдала дяхъурби дилгьутири, жаназурби шимази ардухес кумекбирутири.

Цаибил дергълизиб гъабзадеш, яхI, цIакь, чIумадеш, чекайзурдеш чедаахъили, гъабзадешличил бургъи микIхIенти: СягIидов Рашид, Чамкуров Амирчупан, ШейхбяхIяндов МяхIяммад, ГIямаров Ибрагьимбег, НурбяхIяндов ХIясанхIусен, МяхIяммадов ЯряхIмад, Кьурбанов БяхIямма (Алагай), ДаудхIяжиев ГIяхIмад, КьурбанбяхIяндов ГIисакь, ГIяхIмадов ГIябдулжалил (Абчила), БяхIяндов Жамаладин, Абакаров ХIясан, ГIябдулхаликьов ГIисабег, ГIябдурашидов ГIямар, ГIялиев Идрис, ГIяхIмад-ханов ГIялибег, БяхIяндов МяхIяммад (Шендан), ХIяжи-бяхIяндов Уцуми, Гъазиев Элмирза, КьицIаев МяхIяммад, БяхIяндов Муртазали, Будайчиев Жамаладин, Бадшиев МяхIяммад, ГIисаев ХIясан, МяхIяммадов ГIялисултан, Ражбадинов Мирза, Рамазанов Рамазан ва цархIилтира.

Бургъантала цIакьти гIядлу-зегъа, низам-кьяйда лертири. Чи-биалра уркIухъи, тирхьухъи гIелавяхI витIакIалра, тIамадири «Чина?» — ши, жинс цIахбирид! Кайхьен ва уркIецIиагарли душмайчи къяйкикIен! Урузиубли, цIахбизурли, сунела дагьрилизи вакIили, сагали къяйкикIесирхIи.

... ХIерейс цаэсил кумек бакIиб. Ил МулебкIила махьурбала камси гIяхIгъубзнала кьукья сабри. Дегала шиличи бяхIчиси вацIализи мерлабиубли, илдани гьарли-марти гъабзадеш чедаахъиб.

ХIери гIергъи Ашал МяхIяммадли бекIдеш дируси 70 Хажалмахьила адамлизибад цалабикибси кьукья кабаиб. Шамха дубурличибад илди душма тыллизи кабацIиб.

ГIергъила бархIи савли Ахъушантала отрядра кабаиб. Илдани Дегала шила чеди чула пулемет кабизурли, къадаларад лаг ляркьути тупира, пулеметунира, дабгибти урчира, къазакъунира гьаладяхI вяшдухъахъес хIедатур.

Ахъушала отрядла пулеметчик Басирла ГIябдуллагьли пулеметуни даргиусири. Душмантани ил дигIянкайкибси мер баргили, пухIлизи гIелабушиб.

ГIябдуллагьли сунела пулемет цархIил мерла барсбариб ва душмантачи сагали цIа чекьур.

Ахъушан Басирла ГIябдуллагьла биштIаси отряд кIел бархIи бургъи, лебилра душманти къирбарайчи даршал гъабзализи бухъун.

БархIехълис нушала бургъантас къиянбулхъесбяхIиб: патиранти тамандирулри, калунтира лерилра тупангуначи далдиркули ахIенри. Бахъалгъунтала шел кадирхьан тупангуни сарри. Мажарли игьубси мерлабад гавла кIана ахъбирусири. Душмантани ила тупи ва пулеметуни дяхIчииутири. 80 дус виубси микIхIен Даудов ГIяхIмадхIяжини мажарли игьубси мерлаб гавла дирихь ахъбиубхIели, душмантани ила тупи дяхIчиаиб. Урегал микIхIен декIли бяхъиб. Уреглизибад ГIябдушарипов Чамсадин сайри мицIирли калунси. ГIелабти: БяхIяндов Муртазали, ГIямаркьадиев Мажид, Даудов ГIяхIмадхIяжи, Киласханов ТIалхIят, Сулагъаев ТIалхIят дяхъурбазибад алхунтири.

БархIехълис душманти АбдагIинизличи абаиб. Партизанти вацIализира шурмазира ибкьаиб. Заб кьяйда зумали дашути хIярхIубани бекI ахъбуцахъес мугьлат лугули ахIенри.

МаркIачIила дехIибала заманалис Шамха дубурличибад Зуримахьилизи гIяхIил ярагъли бегIбарибси, ГIямала МяхIяммадла отряд убяхIахъиб ва бархьли дергълизи бухIнахъиб.

ЛугIи камти даргантала партизантала кьукьяличи чебашути душманти тIашаэс ахъри аги.

БархIиахъайчи къяйкбикIути партизантала патиранти тамандирулри. Гьарилла ца чумал патиран сарри калунти. Илди мяхIкамдирулри илдани.

ЦIакь камли биъни, ярагъ хIедиъни, гьачамлис партизанти камли биъни багьандан партизанти, уркIхIебухъи, анарханархIебиубли низамличил гIелабяхI башулри, цIубаби чебашулри.

ГIур даргала шимазибад халкь башесбяхIиб. ЧяхIимахьилара Дегалара шими дуцили сари.

Ил бархIи МикIхIила шилизибад — 35, Дегабад — 11, ЧяхIимахьилизибад — 3 шагьидла бебкIаличил алхун.

Савлила шалалис Зуримахьилизи убяхIбухъун ЦIудхъурла шимазивадси Шапиев ГIябдуллагьли гьуни чебиахъуси партизантала отряд. Илра бархьли дергълизи каберхур.

Ахъушан ГIялихIяжи устазли дархьибти хъар даргала отрядунира савли дубурла варачанван къадала уряхIдухъун ва дергълизи духIнадухъун. Лаваша дявила штабра кабаиб. Фронтлис гьуни чебиахъулри ГIусман ГIусмановли.

Сагали дакIибти отрядуни штабли урехи лебсигъуна мараначи мерладариб. Дергъ бемжур.

ЦIубабас ахъри бакIиб пулеметуни къадала бяхIлизи, музализи ахъдуцес. Къазакъунала пулеметчикунани гьар ургъуси партизан лишайзи кайсули, вяшухъахъес хIелтулри.

Дявила штабли партизантачи хъарбарибсири, душмантала пулеметчикуни убасахъес. Штабла хъарбаркь партизантани камси заманала бухIнаб таманбариб — пулеметчикуни кабушиб, илдала дуцибти пулеметуни чучи къаршили иртесдяхIиб.

Даргала шимазирад кумеклис дакIибти лерилра отрядуни дергълизи кадерхурли гIергъи, нушала бургъантала лугIира душманталайчи цугли абикиб.

Дявила цаибил бархIи хIерейс партизанти шурмази дебабиублири. ХIеркIла дубларти диркьурбачибти къазакъуни партизантала лишанниубри. Кабушибти къазакъунала жаназунани къярдла дубра гьунира дицIилри.

Гьанна душмантани балулри, чула аги вайтIабиркни. Кумеклис бакIибти гIяхIгъубзнани саби мицIирли хIебалтни.

Ахъти мерани партизантани дуцилри. Лявхьала дубурара илдазиб сабри.

Командованиели ярагъли, берк-бержли дицIибти пургъунти ва унцала уркри гIеладяхI чардарахъес буйрухъбариб.

Лявхьала дубурличибад ахъси тIамаличил микIхIен ХIяжибяхIяндов Сулейбай тIамадарили сай:

- Душманти гьаббулхъули саби! Цалра душман калахъес асухIебирар, гIяхIгъубзни!

ИлхIели партизанти харчбизур, ханжулти чIяхIдариб, хIеркIла дубла пяхъбикибти душмантачи варачанван кабухъун-чебухъун.

Къада гарчли бицIили «Ур-ра!» зайбухъун.

Партизанти къалабали дубуртачибад, дубуртала букIразибад, вацIурбазибад убяхIбухъун ва душмантала кунбази ханжултани дурхIядагили, бахъал кабушиб.

МицIирли калунти цIубаби сен-сен биалра гьаббухъун хIерли кабиибти мулебкIила, хIурхъила махьурбала партизантани илдазибадра бахъал кабушиб. Илдазибад берцибти, чарбиубли ЧяхIила къадализибяхI гьаббухъун.

Къадала кIелра шайчир — ахъти лусенти, гьалаб — Ханихла къада, гIелаб — ханжулти гьакIдикIахъули гIеббиути партизанти.

ЧяхIила къадала кьавкьавтази ибкьаибти душманти дубурлантала ханжултазибад хIебебкIес къадала тIяхIбикIутири. Удир, хIеркIлизир жаназуни куртIдикIутири.

ЦIубабала армияла 1500 солдатлизибад берцес бикибти чIянкIли цачумалцун сабри.

Илкьяйдали цIахдешличил таманбиуб Поповла дарганти мутIигIбарес дураберкIибси архIя.

Деникинцыбани Дегала къадалис «БебкIала, ажа къада» ибси у бедили саби.

ЦIудхъурла ва хажакунтла отрядунас духули бекIдеш дирули гъабзадешличил бургъиб хажакан ГIусман ГIусмановра, мусультIекан Рабадан Нуровра.

ГIяякьакьала дургъбазиб Деникинна гIяскар бячIнилизиб отрядунала командирти, империалист дургъбала Австро-Германияла фронтлизиб бургъули калунти, дявила халаси опыт лебти бургъанти саблин. микIхIенти ГIяхIмадов Даудли ва БяхIяндов Алхилавли лебгIеб халаси — зурбаси пай кабихьиб.

Халати гъабзадеш, дявила мурхьти устадеш, бажардичебдеш, дагьричебдеш, ВатIан багьандан гIямру мяштIхIедирудеш чедаахъиб илдани.

ГIяякьакьала дургъбазиб, жан хъябла дигьи, гъабзадешличил бургъиб МикIхIила, ГIяялахъябла, Зуримахьила, Дегала, Жангамахьила, МикIхIила, Лябхъула, Лавашала, Хажалмахьила, ЦIудхъурла, Къуппала, Убекила, Ахъушала районна цацадехI шимала — Ванашимахьила, МулебкIила ва цархIилти гIяхIгъабза халкь.

Душмантази даргала шими хIедуцахъес, Халкьличирти гуж-зулму уркасахъес, халкь рягIятхIебарахъес, халкьла лебдеш хъям-кьацIхIебарахъес багьандан даргала халкьли, даргала партизантани чула гIязизти гIямру кьурбандариб.

«ВебкIалли се саби

ВатIан багьандан?

Сай вебкIни багьандан

Хабар хIебубкIар» (бурала).

«Шандан цIализибра шиннизибра дебшлабирар, адам — сунела гIямрулизир къаршидиркути къияндешуназив» (бурала).

Дагьричебти адамтала, халкьанала гьарли-марти гъабзадеш — ВатIан, халкь багьандан кьурбанбиэс хIядурдешлизир дакIудулхъути сари» (Г. Гегель).

Бунагь-хатIаличивад Аллагь чеверхаб чула. Алжанала агьлула баркьаб лебилра ГIяякьакьала дургъбазир бутIакьяндеш дарибти бургъанти.

ГIяякьакьала дургъбазиб 382 микIхIенни бутIакьяндеш дариб ва гъабзадешличил бургъиб. Илди лебилра хIунтIена партизанти саби.

Илис бикьри сари ишди гIергъи гьандуршути документуни:

1) Окружный комиссияли — 14.05.27г. (ф. р-126, оп.3 д.6)

2) ДАССР-ла ЦИК-ла комиссияли — 17.11.32г. (ф.р-121, оп.6, д.3)

3) Лавашала районный комиссияли — (ф.р — 126, оп.11, д.3 лл 35, 51, 67/ 1926,1927, 1932, 1935 (ф.р. — 126).

Арсланбековхъалани: ХIясбуллагьли ва Багьаудинни, хасдинра ХIясбуллагьли, бунагь-хатIаличивад Аллагь чевверхаб чулану, ВатIан ва халкь багьандан жан кьурбандарибти хIунтIена партизантала хIурматбарахъес, илдала гIяхIгъабза баркьуди хъумхIертахъес, илдала гъабзадеш, ВатIанничи, халкьличи диги жагьилтази гIерасахъес мекелли халаси хIянчи барибсири.

ХIясбуллагьла сипта хIясибли сабри АбдагIинизличи хIунтIена партизантас памятник тIашбатурсира.

ГIяякьакьала дургъбазир дакIударибти гъабзадешличила Багьаудинни «Лебилра ГIяякьакьала къада чIянкIути ханжултачи шурбухъунсири» бикIуси биштIаси жузра белкIун.

Дегала къадалар, ДешлахIярличир диубти дургъбала гIергъира микIхIентани Темир-хан-Шурала, Манасла, УбяхI Къазанишла, Хайдакьла ханствола Баршли шимазир детаурти дургъбазирра марти ва чедетаибти бутIакьяндеш дариб.

МикIхIентани гъабзадеш ва игитдеш, ВатIан дигни, сегъунти цIакьти-биалра душмантас мукIурхIебикIни чедаахъиб граждан дургъбала заманара, Дагъистайзиб Совет хIукумат кабилзахъухIелира.

ГIяякьакьалар хIила

ХIуркIби кадухъахъунти,

УрецIкIила вацIурби

Ханжулти аахъурти

МикIхIила багьадурти!

Лявхьа-Шамха дубурти

Дего-ЧяхIи къадурби

Деникинна хурабас

Жагьанаб аахъурти

МикIхIила партизанти!

Заб кьяйда чекакьурти

ХIярхIубала убкадли,

Бургъантас кумекбарес

Хьунул-дурхIя дуцIбикIи.

Пирдаз бикIул микIхIейни

Дергълизи ретацIили,

Ханжайчил чахIбарибси

Кавшиб душма офицер.

Байрахъван ахъбуцили

Чеббяхъибси някъличил,

МикIхIен гIяхIгъабза дурхIя,

Дергъла дайла ватихьиб

У- рра!-ла тIамаличил.

ГIяякьакьа гьалмагъ-тянишлис, гIяхIялшайс гьарзаси, сахаватси саби, душмантас кьакьаси.

ХIера иличила се лукIулил Дагъиста поэт Сулайбан Рабадановли:

Кьакьаси-кьакьасирив

Бурагу, ГIяякьакьа?!

Душманти хIебакIахъес

Биубсира ну кьакьа!

Пагьмучевси даргала поэт микIхIен Газим-Бег БяхIяндовли даргала партизантас дахъал цIакьти, мягIна мурхьти, машгьурдешли лямцIдикIути назмурти делкIун.

Дебали лайикьли саби ГIяякьакьала дургъби даршал дус диънила байрамлис, хIурматлис Газим-Бег БяхIяндовли белкIунси «Даргала партизанти» бикIуси назму, халкьлис дигиаурси, далайличи шурбухъунси машгьурси назму.

Даргала партизанти

Бурямти хIулбазирли

Ахъ хIурхъазир акIубти,

Дубурти уркIбазирли

Даргар халадаибти.

Сабур кахIеберхахъес

Санга шурми деркунти,

ХIи гьалакли дузахъес

Варачанти держибти.

ШяхIрумар шанда шушкни

Хьахьли дугадиранти,

Бидавтас лутIи-гIябул

Хъатнякъба кадирхъянти.

Тупангла хIяралабад

ХIяйран далай бучIанти,

БехI бугаси турличир

БехI гумлачир дулхъанти.

ЛямцIла ламиличибад

Къалиян улкахъанти,

ХIярхIяличил хIярхIяла

Дяхъи гьалабиранти.

Хабар халал, у дурхъал

Дагъистайс талихI хибти,

УркIби цIала, яхI шанда

Даргала партизанти.

Гъазализир алхунти

МикIхIила багьадурти,

Дявилизиб бебкIибти

Даргала партизанти.

Шагьидла бебкIалини

Сарра ардухибтину,

ВатIан ва халкь багьандан,

Алжан лигIматуназир

Калабая мурталра!

МяхIяммад Тахсурманов,

РФ-ла журналистунала Союзла член,

Дагъиста урибси учитель

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи. Комментарий появится после проверки администратором сайта.

21