Меню
16+

Сетевое издание «По новому пути»

03.05.2019 16:30 Пятница
Категория:
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!

Къуппакунтла хъумхIертеси дергъ

Къуппала ванзаличир кадикибти анцIбукьунала гIергъи ишдуслизир 100 дус диркули сари. Хабардикибси тарихласи анцIбукь сабри 1919-ибил дусла сентябрьла 8. Ил бархIи 700-личи гъамли (цацадехI баянти хIясибли 1000) адамла Деникинна армия Гъуниблизибад бикили Къуппала шилизи бухIнабухъес аварабиуб ва ишабси къаршидешра бячIи, дигулри Дагъиста большевикунала оборонала штаб мерлабиубси Лаваша чебухъес.

Чилра хъумартурли ахIен, селра хъумартурли ахIен

Къуппакунтла хъумхIертеси дергъ

Къуппала ванзаличир кадикибти анцIбукьунала гIергъи ишдуслизир 100 дус диркули сари. Хабардикибси тарихласи анцIбукь сабри 1919-ибил дусла сентябрьла 8. Ил бархIи 700-личи гъамли (цацадехI баянти хIясибли 1000) адамла Деникинна армия Гъуниблизибад бикили Къуппала шилизи бухIнабухъес аварабиуб ва ишабси къаршидешра бячIи, дигулри Дагъиста большевикунала оборонала штаб мерлабиубси Лаваша чебухъес.

Сергокъалала шайчибад бикили Лаваша батбихьилри цIуба къазакъунала цархIил гарнизон. Гъунибла шайчибад лябкьуси гарнизонничи бархбикили илдас дигулри Лавашаб мерлабиубси большевикунала бегIлара гIергъиси гьалабиз агарбарес.

Советский хIукуматла заманализир дурадухъунти дахъал статьябазибад ва произведениебазибад нушани балутира ГIяя-Кьакьала къадалаб деникинцибы чула сегъуна кьисматличи къаршибяхъибал. Ишабси дергълизиб цIуба къазакъуни цIахбарили бячIунтири. Ил дергълизиб хъуцарличи-хъуцар уржахъили бургъутири дубурла чумал шила адамти.

Ишаб лебсири Къуппавадси Амирханни бекIдеш дируси 50-60 адамлизибад цалабикибси къуппакунтла отрядра. Ил дергъла бутIакьянчибани сунела тарихлизи муртлисалра нушала уркIбазир калести асилдешла бяхIяни делкIун.

Гьар дус майла 9-личиб дагъистанлантани, гIядатли биублин, дурабуркIули саби Дагъиста кьисматлизиб мягIничебсили бетаурси ил анцIбукьла шадлихъ.

Чедиб бурили кьяйда, Къуппабад бикили Лаваша батбихьилри Деникинна полковник Шокалила бекIдешлиубси цархIил гарнизон. Къуппакунтли иличила багьурхIели, илди чула хъали-цIализи гъармукаби абацIайчи хIерхIебикIули, шилизибад дурабухъи Гъунибла шайчи душмайчи дяхI-дяхIли батбихьиб. Къуппакунт «Хъяб» бикIуси мерличиб дергъ кабикиб. Дергълизи дурабухъун хьунул адамти, биштIати ва бухънаби.» Амма, бухънаби ва биштIати мяхIкамбарес багьандан «Халаси кьар» би-кIуси мерличи арбукибтири.

Бургъанти къуппакунтли гьачамлис балули ахIенри ва багьесра хIебири дергъ секьяйда таманбирарал. Илбагьандан талихIагрила анцIбукьлизи хIебикахъес багьандан арбукибтири бухънаби ва биштIати урехи агарси мерличи.

Чисалра мутIигIхIебакIиб-ти Кавказла халкь даршдусмазиб чула мер-мусала хъархIерагардеш багьандан бургъутири. Илди сабри гIядатлати хъубзури, хIенкьу-лаби, дабрила ва кьапIнала устаби, дяхънушаби, вачрукьяби. Амма, илдала ванзаличи чинавсилра гъармукала кьяш бухIнабухъунхIели, някъла ярагъ кайсутири, гIядатлати дубурланти дагличиб ишбархIи бехIсурбухъи, чIумати къаршикартили бетарутири. Илдачи мешубикес, къиян-жапализиб кумеклибиэс аварабирутири илдала дурхIни, нешхъали, хьунри ва рузби. Илдигъунти бетарутири лебилра дубурланти: кIарахъанти, булугуни, лезгинти, табасаранти, къумукъланти, дарганти. Илдигъунтили бетаур иш анцIбукьлизибра.

Мурул адамти душмайчи къаршили арбякьунхIели, илдас гIягIниси кумекбарес хIядурти хьунул адамти шилизиб кавлутири.

Къуппакан ца хьунул адам (Загьидат) урчиличи мурдали, берхIила удиб лямцIбикIуси шушкаличил Парту Патима кьяйдали дакIурухъун ва ахъси тIамаличил вявъиб: «Дила рузби, куппакунт! Дявиличи хIядурли дирехIе. Нушала узби ва муйли душмайчил секьяйда бажардибиркурал багьес хIейрар. ГIягIнидеш биалли, нушара илдачил хъуцIарличи-хъуцIар уржахъили дин агартачи къаршили дургъехIе. Нушала муйлачил ва узбачил дарх нушара дубкIехIе, амма цIахдеш чехIейсехIе. ЧебиахъехIе нуша ибес, партал душес, дурхIначи хIеруди бирес. ХъайгIир вяшдикIесцунра ахIи, гьарли-марти бургъанти кьяйдали дургъесра бажардидиркни чебиахъехIе».

Илди манзилтазиб кьяркьти дубуртала бургъантили бетаурти Дагъиста гьарил адамлизирти къиликъуни ил урши виалра, рурси риалра, дила шантала баркьудлумазирра дакIудухъун нешла ниъличил.

«ДубкIехIе, амма хIебурхьехIе!» — вявъиб илдани, гьар бархIила чула къиянти хIянчи ца шайчи урасили. Амма, Аллагьли илди къиян-жапализибад берцахъиб. Дила гьалабла шанти — дубурла хьунул адамтачи Аллагьли уркIецIи бариб. Нушани илдала яхIла ва гъабзадешла гьалар бурги гIяшдурцулра.

Илди даимлис нушала уркIбазиб кавлан.

Наб гIяхIил гьандиркур, гумайла кабиибти нушала халадудешхъалани диштIати нушани дакьесли дявтачила чула ургар дурути хабурти, гъайбикIутири илди ишаб кабикибси дергъличилара. Гьалаб къаршибикибси секIал ярагъван пайдалабирули, 300-личибра имцIали адам кабушибтири (цацадехI баянти хIясибли 500-личи гъамли) калунти гIяхIил ярагълибиубти ва бургъес бурсити къазакъуни цIахбиубли бебшиб. Къуппакунт халаси гьунчи илдас гIелабадбикиб, ярагъра керасили, илдачил чус чегахъиб. Бебшибтазибад бахъал ахъхIибад хIеркIлизи тIяхIбикIутири, чIяртIа кьадурбазиб мицIирли кавланалра хIебалули. ТIяхI-хIебикIаллира, ишаб илдачи чIумаси бяхъ хIерсили, мицIирли хIебалти. Къазакъуни тIутIубарес чIумали бургъути къуппакунт чебаиб-хIели, мурталра кьяйдали, нушала узби кIарахъала адамтира кумекличи музабухъун. Нушала халабегIтас барибси кумек багьандан хасси баркала биаб унруби-узби гъуниблантас, хартикунилантас. Илдира нушаб къиянси ит дергъла бутIакьянчиби саби, къуппакунтли ва дагъистанлантани илдала баркьудлумачила гьанхIебиркахъули балтни бархьси хIебиаллира. Ил шайчиб гIяйиб дагъистанлантачиб ахIенну, къуппакунтличиб саби.

ХалабегIти бургъутири, нушани хъумкартурлира.

Нушала халанешхъали — дубурла хьунул адамтира ил анцIбукьлизиб бургъес хIядуртири. Амма, муйлани, дурхIнани ва узбани илди бургъахъес хIебархьиб.

Бургъули бубкIутири, нушани биалли илди хъумкартурлира.

Ил секIал гьархIебарахIел-ли, нушала халабегIтани мерлизирра чехIедиути ахъти хъулразиб хIербирути, гьундурикад дурхъати машинтачиб башути гьаннала адамтачиб халаси гIяйиб саби.

Илди бургъутири ва бубкIутири нуша гIяхIил хIердиахъес, разили яшав барахъес.

Дила узби! Бархьдеш ка-билзахъехIе, дила, хIела ва итала халадудешла — нуша-ла лебилра дудешунала — тIилагулантала, кундурхинлантала, гергалантала, амалтилантала ва лебилра къуппакунтла баркьудлуми даимлис хъумхIертурли кавлахъехIе. Се сабри Къуппа даршал дус гьалаб? Нуни пикрибирули кьяйда, ил дубуртазибси биштIаси махьи сабри, гьаннала шиличи мешубуцалли.

Чебиулрагу ишбархIила аги сегъунал, итхIеллагъунти къиян-жапа гьанна Аллагьли кьадармараб.

Нушала биштIати ва бухънаби, хьунри ва нешхъали агарбарес, хъали-цIа тIутIударес, ши ганзбарес кьасличил гIяхIил бурсити ва ярагълабиубти 1000 яра 500 хIейкIахIеллира, 300 къачагъ дакIубухъаллира нушаб сецад къиян-жапа чедуркъи, се бирехIерил нушани итхIели, бурес гьамадли ахIен. Илбагьандан нушазибад гьариллис пикриухъи аргъес гIягIнили саби, ил секIал сецад къиянсил, сецад жапасил, сецад урехиласил!

Дагъиста чедибси зак мурталра умули ва паргъатли калаб.

- ХIера, 90-ибти дусмазиб вайкьасла адамти Дагъистайчи чебухъун. Дагъиста бекI МяхIяммадгIяли МяхIяммадов халкьличи дугьаизурли лебил цабиахъуб, жихIебарибти гIяхIлас бяхъ чегахъес тиладила гъай дуриб. Ил викIи: «Дила узби! Дила дурхIни! Нушала ванзаличи къиян бакIили саби. Замана саби нуша чихъалирал чедаахъес, нушала гьалабла адамтани бируси кьяйдали. Дицая хIяйванти, асая автоматуни. Нушала дурхъаси ванзаличи бакIибти дугIиэхIе!»

Ит замана гьанхIебиркуси, илала дугьабиз хIебакьибси адамла ишбархIи нуни дурути гъайличи дукелцIидухъесра асубирар. Амма, дила юлдашуни! Адамтани гьарли-марли чула лебдеш бицили ярагъ исутири. Дургъбала замана хIела юрт сегъунал, сегъуна машиналичив вашулрил пикрибируси ахIен. БегIлара мягIничебси саби, нушала халабегIтас кьяйдали, вегIла юрт, вегIла ши, вегIла республика ва ВатIан мяхIкамдарни.

Нушала ВатIан саби нушала юртла унабургь. Ил саби нушала юртла анкъи. Нушала ВатIан саби нушала неш, нушала дурхIни, нушала ши, нушала дубурти, нушала Дагъистан.

Дила узби, дагъистанланти!

ХIуша дила лебилра лебдеш саррая — дила бегIлара дигуси ва пашмандешра бархси дила талихIласи ва тIягIямласи, дила лебилра гIяхIси ва вайси. Амма илди лерилра дилацун сари. Дила гьатIи имцIаси агара. Нуни ил селисалра ва чисалра барс-хIебирис. Дилагъуна чинабалра къаршихIебикиб.

Дила узби, цаличи-ца малхIямтили ва хIурматчерти-ли дирехIе. Дила ахIерти, ахIенрагу нуша вайти адамти.

Дила хIурматла, уркIби халати, чисалра мутIигIхIякьути юлдашуни, ишбархIила нушала халаси гъаргъдеш багьлабирехIе. Адам иш дунъяличи барх селра хIехили вакIибси сай, итил дунъяличира аркьян селра архIебухили. Цаличирад-ца чердурхехIе, нунира хIуша хIялалдалтулрая.

90-ибти дусмазир нушани гьалабла наслула баркьудлумас нуша мартили диъни чебаахъира. Дагъиста БекI республикала халкьличи дугьаизурли гIергъи, бахъалгъунти итхIяйзиб Ансалта абаиб, азирти дусмазиб хъуцIарличи-хъуцIар уржахъили узбиван ва гьарли-марти гIяхIливан хIербирути кIарахъантала ванзаличи бакIибти вайкьасла адамтас бяхъ чегахъес арбякьун. Нушала шагьуртала майдунтачиб вецIани азирти жагьилти чула ярагъличил хIядурлири жихIебарили бакIибти вайнукьябас бяхъ чегахъили нушала ванзаличибад дугIаэс.

Циила бяркъ агарти, хIурмат-хатир хIелути, чус гьанбикибта биркьути нушала жагьилтачи итхIели хIерикIухIели, сецад илдала хIулбазир цIа лерал хIисабдареслири. Илдала хIерлизибад чебиулри бургъанти-дубурланти, сабира нушала гьарилра дурхъадеш багьандан жан дедес хIядурти. ИтхIели нуни багьурра, илдигъунти жагьилтачил нушала челябкьла гьай-гьайра бетарни гIяхIси. Нушала республикалис къиянти минутуназиб лебилра: давлачебтира, мискинтира, бяркъличи хIебикибтира, хIякимтира цабиуб, итхIели илди декIар-декIарти ахIенрину, дагъис-танланти сабри. Ит замана илдани чула уркIбазирти гьими-кьяс лайдакIиб, хъумартур.

Дагъистан — ил чебяхIси улка саби, ишабти халкьра чебяхIтира, гIягIнибикибхIели бургъантира саби. ВегIла тарих хIебалуси, вегIла насаб хъумартурси адам тарихла дурав кавлан, чилилра ил гьанхIеркахъу.

Даршал дус гьаларра, гьанна кьяйдали, нуша гIядатла дубурланти сарри, гьарилла лерри сунела баркьудлуми, пикруми, мурадлуми. Лебталалра цаси саби нушала дин, нушала тарих, нушаб дурхъати сари Дагъиста ахъти дубурти, дубурланти кьяйдали чIумати, кьяркьтили кайзурти шурми.

Нушала халабегIтани душман вячIунси ванза нушаб дебали дурхъаси саби. Эгер 40-50 дусмала, 60-70 дусмала, мурул адам виаб, хьунул адам риаб, нушани даршал дус гьалабси ит анцIбукь хъумартурли, баткаили ил дурхъаси анцIбукь нушачил барх хIяблизи арбухахIелли, ил муртлисалра хъумкартурли бетарар. ИлхIели нушала дурхIнани ва илдала дурхIнани хьарбиу: «90-ибти ва 2000-ибти дусмала нушала бегIтани нушаб гIелаб се батура, илдани се бариба?». Эгер илхIейс чи виалра мицIирли калалли, бекIра гIяшбуцили пикриулхъан гьарли-марли се барирара нуни или.

Хабурти дурес, узес, гъайикIес нушазивад гьарил вирар. Хъали-цIа дарира викIалли, ил гьарилли вирар, дурхIни акIуб, халабаахъира викIалли, ил гьарилтани бируси саби. Гьаларти анцIбукьлуми хъумхIертурли калахъес биалли гьарилли хIейрар. Уршилизи ва илала уршилизи дудешли се бирусирил, се дигахъил, се викIусирил багьахъни гIяхIси баркьудили бетарар. Нушала тарихла асилти бяхIяни хъумхIертурли калахъни иша цаладикибти нушани пикрибирулра дебали мягIничебси биъни.

Нушала учитель, юлдаш, насихIятчи ГIиса ГIисаевич ГIямаров ил баркьудилизи гъудуриубла дахъал дусми дикили сари. 40 дус гьалабал илини пикрибарибсири дергъ бетерхурси иш мерличиб обелиск тIашбатес. Амма ил пикри гIеббурцути дакIухIебухъи, пикрибарибси баркьуди хъархIеурли калун. Гьанна биалли, нуша шила, Дагъиста ва нушала халаси улкала патриотуни иличил дарх сарра, ит масъала арзес сагадан аварадиублира. СенахIенну, нушала гьалабла наслула баркьудлуми хъумартес асухIебирар.

Нушала бегIтани гьанна нуша хIердирути мер-муса багьандан чула жан дедибтири, хъалибарг ва асилдеш мяхIкамли калахъун. Нушанира, дудешунала баркьудлумас мартили калес багьандан, ГIиса ГIямаровли пикрибарибси дебали манпа-гIятла хIянчи хъараахъес гIягIнибиркур. БегIтала ва халабегIтала асилти баркьудлуми халкьлизирад детахъахъалли, илдачила селра хIе-балули кIундацIес асубирар.

Нушани дурхIни нушаб дурхъатили сарти хIярбачи бикули, илдази гъамтала хIяр-би чедиахъулра. ХIярбала чеди цIелдуби калтIути илди халатили ва жагатили чедаахъес ахIенну, дурхIни гьаман илдачи башахъес, халабегIти хъумхIертахъес багьандан сари.

ХIярби нушаб дурхъати мерани сари. Душмайзи илди ганзхIейрахъес ва тIутIу-хIерахъес багьандан къуппакунтли жан дедибтири. Ил багьанданра гьатIира имцIали дурхъатили детаурли сари.

Нушачи дахъал къиянти чехIеркъуб. Гьалабла адамти кьяйдали хIердирули ахIенра — гьарзати хъулразир дусулра, ита-иша дашутира умхIачир ахIенра.

Даширая узби, ГIисачил ва илала урши Шамилличил цадиубли ши багьандан жан дедибти адамтала баркьудлуми хъумартнилис урузхIейэс багьандан, бирехIе илдани пикрибарибси. Иш дурхъаси мерличиб, гьалабла баркьудлуми даимлис калахъес багьандан, къуппакунтлисцунра ахIи, районнисра, Дагъистайсра мягIничебсили бетаэси мемориальный комплекс тIашбалтехIе. Ишаб бетаурси дергъ, сунела кьадри хIясибли, ГIяя-Кьакьализиб бетаурсиличиб камси сабри викIес хIейрар. ГIяя-Кьакьа-лизиб микIхIенти гьабли дахъал шимала адамти дергълизи дурабухъунтири. Къуппаб бетаурси дергъла заманара Дагъистайзибси хIукуматла кьисмат ирзусири. ПикрибикIутири чила цIакь имцIабирарал, улка чинабяхI аркьянал.

Къуппаб бетаурси дергъла тамашадеш сабри илизиб биштIаси ца шила адамти бургъни. Итгъуна душмайчиб къуппакунт секьяйда чедибикибал багьес къиянни саби. Сунес дигусилис Аллагьли кумек биру, нушала итхIелла адамти Аллагьличи гъамли сабхIелира урги икьалавиубси Аллагь. Ил дергъличила, илизир бутIакьяндеш дарниличила цацабехIтани дебали къяналати баянти гьаладирхьули сари. Ил асубируси секIал ахIен.

Лебилра къуппакунтличил варх ну викIулра: «Ил асилдешла дергълизиб бургъутири ва бубкIутири нушала адамти, илкьяйдали лебри ГIяршибад, Кьарекьяданибад ва унраличибси Хартикунила шилизибад кIарахъанти кам-камти адамти. ГьатIи чилра агарсири. Нушала игит-бегIтала ит заманала гьунар чулаван хIисаббирути адамтас цIахбизес гIягIнили саби. Нушала дудешхъала ва нешхъала баркьудлумачиб чебдукарбяхIяс аварабиубти адамтачив чеверхес хIейрар.

Нуша дикIулра: «Чилра хъумартурси ахIен! Селра хъумартурси ахIен!».

БиштIаси шила адамтани ярагълибиубси азир адамла гIяскар бячIни ва дугIеъни халаси гьунар саби. Нушани ил хъумартес, ца ити калахъес хIейрехIе, нушала дурхIнала аргъайзиб биахъес гIягIнили саби.

Лебил юлдашунази, шилизибти ва илала дурабти къуппакунтлизи тилади саби нушазивад гьариллис дурхъасили биэси баркьудилизир бутIакьяндеш дарахъес. Нушази бикIули саби: «Алхунтала баркьудлумас мешутили диирая!». ДирехIе, иншаАллагь.

Нушани пикрибарибси баркьуди Аллагьлис дигуси ва Аллагь багьанданси биаб.

Чилра хъумартурли ахIен! Селра хъумартурли ахIен!

Д.М. МуртазагIялиев,

учитель, филолог

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи. Комментарий появится после проверки администратором сайта.

4