Меню
16+

Сетевое издание «По новому пути»

15.05.2020 19:18 Пятница
Категория:
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!
Выпуск 18 от 15.05.2020 г.

Деза хIед гIяхIгъабза ургъан

Амирханов Тахсурман МикIхIила шилизив дахъал хъуми лертазивад ца сайри. Илала лерри: 70 хъу, дибгути 6 унц, 4-дехI дукI-дураз, 2 уркура, урчи, эмхIе, 30 маза, 3-лис даари хъубзарла гьар журала ваяхI.

Деза хIед гIяхIгъабза ургъан

Амирханов Тахсурман МикIхIила шилизив дахъал хъуми лертазивад ца сайри. Илала лерри: 70 хъу, дибгути 6 унц, 4-дехI дукI-дураз, 2 уркура, урчи, эмхIе, 30 маза, 3-лис даари хъубзарла гьар журала ваяхI.

Чула хъумачир дирути гьар журала хIянчи Тахсурма хъалибаргли, чилалра икьайчи хIяжатхIебикили, чула-чули къелгIердикутири.

Ургубала, хъа хозяйствола хIянчи халал узи Ражабличи хъардиркутири. Ражаб сайри Тахсурма халалгъуна урши. Ил сайри илала хъарихъра, къакъбяхъра, юртла чIумаси тIалра. Ил се дигара барес бажардииркуси, дуги-хIери ца дарили, вамсниагарли узес вируси, бузерилира, къиян-жапалира, цIакьти бугIярдеш — буцIардешлира, авлахъличир зумали калхъути дугIби-бурямтанира, заб-маркалира чIумаварибси, селизивадалра чизивадалра гIелумизниагарси — мутIиг-IхIейкIуси гъабза сайри.

Ражаб — кьуватси кьаркьа, дягIути хъуцIрумачилси, чIумаси яхIла багьадур сайри.

Суненицун урегал унцра, урчи-эмхIера, мазара ардукили, МикIхIибад 8-9 километрла гьарахъси Субахъти махьилизи бархIиахъайчи валцесра, маза-мицIираг гIяйдикIахъесра ваши, армиялизи арукьяйчи. БархIиахъайчи узули, халаси хIянчира барили, мицIирагра делкъахъи, цIяббиубхIели, хъули чарулхъи — Ражабли вамсни хIебали МицIираг мерладарили, гумайла араши, сагати хабуртачи лехIихъес, къаркъа иргьес. Къаркъа иргьнила ахIмакь уста вири ил. Иличи къаркъа абиркахъуси рахлира хIейри, хаслира халаси къаркъа.

Ражаб ХIунтIена армиялизи къуллукъ барахъес арукни.

... Наб гьанбиркур 1939 ибил дус ХIунтIенна Армиялизи жагьилти бархьес, илди гьуниббатес дурабулхъути МикIхIила шанти. Ил дуслизив илдачил варх дила халал узи Ражабра армиялизи арукибсири. Лавашала районнизибад ил цаибил мобилизация биишигу или гьанбиркули саби.

Илди бархьли Финляндияла дазуличи арбукибтири, сенахIенну ил манзил Советунала Союзлара Финляндиялара ургаб ибкьдеш сабри, душмандешличи гьирбикIуси. КIелра улкала дазурбачи армияби кадатурли, дазурби дебадарилри. Ленинградлара Финляндиялара ургаб 32 километрла бухъяндила гьуни сабри сабри лебси.

Советский Союзли Финляндиялизи маслигIятбариб, Финляндияла дазу Ленинградличи бахъ гъамли биъни багьандан, дазу гIелабяхI битIакIахъес, иличибра имцIали чус цархIил мерличибад ванза бедесли. Финляндия кьабулхIебикиб. Ил гIеббур-цулри Англияли, Францияли, Германияли. Финляндиялизи илди гьирбикIулри.

Ражаб Советский Союзлара Финляндиялара ургарти дургъбазив.

Финляндияла ванзаличи илдани 200 самолет ва цархIилти дявила цIакьани гечдариб. Ил Советский Союзлис халаси урехи сабри. КIелра улкала ургабси ибкьдеш дергъличи шурбухъун. Дергъ 105 бархIи бухъянбитIун. ГIур дехIдихьиб вягIдурти. КIелра шайчиб кабушибтира биуб. Дургъбала гIергъи нушала улкала северо-западла дазу ункъбиуб. Ленинградлис урехи хIебирнила анцIбукьуни гIяхIдухъун.

... Набчив халаси узи Амирхай (гьанна мицIирли агара) Финляндиялизирад дакIибти Ражабла кагъуртала мягIни-хIял, баянти набзи дуриб. Илди хъумхIертахъес тиладира бариб.

Илдазирад гьандиркути цацадехI лукIулра ...

... Ражаб гьаланачи стрелковый ротализив калири. ГIур разведротализи шуратурлири.

Илар кIел урехи лерри: дергълара билхIлаби-шарубалара. Финляндия билхIлаби-шарубала улка саби. Нушала разведчикуни билхIлабази бухIнабикили бебкIибти анцIбукьунира дири-кагъарлизиб гьанбуршули сай халал узини.

Разведкаличи вякьунхIели, душмантачила дебали мягIничерти, халаси кьадрила баянти дучили чарулхъусири.

КIинайс разведкаличи вархьибхIели, душма хIярхIяли вяхъили, 2 баз Ленинградла госпитальлизив калири (иладри кагъар белкIунси). СагъиубхIели гIурра фронтлизи арякьири. ИлхIели тупчибала халасигъуна варилри. Душмантала цIакьани кIинали халалири. Финляндиялис Германияли ва Францияли кумекбирулри.

Финанала пикри сабри, чула дазула ва Ладога шагьарла ургабси хIябцIали километрла мер къалабали ахъес, Карело-Финская ССР, Лениградла область декIардарес, нушала гIяскурти тIутIу дарес, Карелияла хъябличи чебухъес, Шлисельбурглизи, Неваличи сабаэс.

Финляндияла гIяскурти дугели гьужумличи ахъдиубхIели, илди нушала гIяскурта чIумаси къаршидешличи дяхIягиб. Ил гьужумлизиб гIяхIцадла дагъистанлантира лебри. Нушала цакьани камли диалра, мугьлатагарли нушалайли чейгахъути хIярхIубани финани анар-ханарбиахъуб, зулмули гIелабяхI хихбиахъуб. Ил уркIецIи агарси гьужумлизиб бахъал финани алхунтири.

Забван зумали чекьурти душмантала автоматунала хIярхIубани нушала бургъанти гьалабяхI башахъес балтули ахIенри. Камси заманала бухIнаб нушала бургъанти цакьли хIядурбиубли, халаси гьунар бариб, финаназибад илдани буцибси ахъси мер кебасиб. Ил гьужумлизиб бахъал финани кабушибтири, нушалара алхунтири. Духули дураберкIибси ил гьужум багьандан, батальонна командирли Ражаблис ва илала взводлис халаси баркала багьахъурсири.

Ражаб ВатIанна дургъбала бутIакьянчи.

Ражабли 1940 ибил дуслизиб полкла школа таманбарили, сержантла у сархиб. Лениград, Смоленск, Брянск багьандан кадикибти дургъбазир бутIакьяндеш дариб, дахъал гьужумтазивра бутIакьянчи сайри.

... Итди кагъти, духъянди-тIунти дургъбала балагь-кьадар, дардани- гIязабти, марайдеш-мусибат, яс-агъу чехIедаибси юрт Дагъистайзиб, мажагIят, леббиэс! Илгъуна сабри Лавашала районна МикIхIила шира.

Шишимти-дарданала, анцIкьи-децIла, агъу-ясла халаси пай баиб микIхIен Амирха Тахсурмайсра. Гьамадли ахIенри илис сунела къакъбяхъ, хъарихъ, зяхIматчи халал урши Ражаб — фронтлизи, хьунулра, дурхIяра, рурсира — бузерила фронтлизи бархьили, 7-9 дус биубти 2 биштIатас къуллукъ бирули кайэс! «БиштIати дурхIни (7, 9 дусла ) бихIяси адам виалри нура хьунул-дурхIяличи — тыллизи аркьяси ишав шишимтази гIелайкили уэсличиб! Фронтлис вирусигъуна кумек бираси», — викIули сай арагIеб хъалибарг фронтлизира тыллизира бархьибси Амирха Тахсурман.

Марлира, илини фронтлис — ВатIан балтахъантас берк-бержличил, арцличил, ванати палтар-кьяшличил халаси кумек бариб. Илала ил баркьуди кьиматлабарили, 1947 ибил дусла июньна 20-личибадси СССР-ла Верховный Советла Президиумла Указличил Амирханов Тахсурман «ВатIанна ЧебяхIси дергъла дусмазиб асилси бузери багьандан» медальличил шабагъатлавариб. Илгъуна медальличил шабагъатлавариб илала хьунул — Адай, рурси — Урузмаг, урши -Амирхан.

ВатIанна ЧебяхIси дергълизи 600 микIхIен арбякьунтири. Илдазибад 300 бургъанни чула гIязизти жан кьурбандариб. Дургъбазибад чIянкIли 300 чарбухъун, илдира байхъу-хъяшли чулахъуни.

Ражабла кагъуртазиб бурни хIясибли, ил Украинализив имцIали ургъи. Фашист гъармукабазирад Киев, Бровары, Борисполь, Березан, Дымерка, Переяслов-Хмельницкий, Яголин шагьурти, гIяхIцад шими азаддалтахъули, гъабзадешличил ургъусири. ВатIайчи дигили, душмайчи гьимили илис паргъатдеш бедлугули ахIенри, цIакь бедлугулри.

Кахти гьужумтазив чуйнара дяхъи-хъаслизи викиб, иладли – госпитальлизи. СагъиубхIели гIурра ургъес фронтлизи арашусири.

1941 ибил дуслизиб Киевлизибад бакIибси кагъарлизи командир Бутенкони белкIири: «АхIерти Ражабла неш-дудеш! Ишгъуна сергъурси, урехи агарси урши айкьнилис ва вяркънилис хIушаб халаси баркалла.

... Ражаб сунезивси взвод дигIянаси хъарбаркь хIясибли аркьулри. Ил 500 метрлацад бухъянси гумиличи бетиуйхIир дяхI-дяхIли ляркьули немецунала танкаби чедаиб. Ил хабарагарси секIал сабри. Немецунани чула план барсбарили буили саби. Илди чедаибхIели, нушала бургъанти анар-ханарбиубли саби. Сеннира хъарбаркь таманбарес гIягIнилри, солдатуни кабушахъес асубирули ахIенри. ДигIянбикес мерра аги. Арзес къиянси, амма чараагарси масъала взводла гьала гьуцван тIашбизур.

- Гьалмагъ командир! Асубирару душмантала танкабас гьуни гьабарес? — дугьаизур сержант Ражаб Тахсурманов.

- Секьяйда? Сай хIерли ахIенси суай командир тамашавариб.

- ХIеркIлизи кяйгIяхъис! — чIумаси жаваб чарбатур Тахсурмановли.

- Секьяйда кягIяхъес вируда, гьати?!

Набзир гуми баргианти лер. НукIун секIулти даргиантала частьлизив калунсира. Гьалмагъ командир, къалабаикес чебуркур. Асубиралли, кIел солдат бархьа набчил барх.

- Асубирар, сержант Тахсурманов, хъарбаркь таманбара.

Гумила удив пагьливан кьяйда жибжирухъи, Ражабли гумила бегI байла дарулабарибси гьимир баршиб, сай ца шайчивяхI витIакIиб. Душма танкаби гумиличи садаибхIели, Ражабли аппарат дурбариб. Кахси тIамрачил гуми хIеркIлизи кабикиб, духьбала ва уркьлала бутIни закидяхI арцур, танкаби хIеркIлизи кадикиб, бажардиикибти гIеладяхI гьардухъун, чумал немец буциб, взвод сунечи хъарси барес батбихьиб.

Илкьяйдали Ражабли солдатунала гIямру дерцахъиб. Разивиубли командирли цIацIабарили сержантла някъ буциб ва кIапIуциб.

Ил гьунарлис Ражаб «Гъабзадеш багьандан» медальличи шабагъатлавариб.

Халаси ва цIакьси дяв бетаур. Душмантала цIакь нушалайчиб хIябкали халалри.

Илдала танкабани нушала бургъантачи хIярхIубала къири бяхIчиаиб. Нушала бургъанти окопунази-хандакьунази дигIянбикили саби, даргаэс гранатабира хIядурдарили.

Ражабличи бархьли танк лябкьули буили саби. Окоплизи! – тIамадарили сай командирли, ва сай къалабали окоплизи тIяхIухъи сай. Ражаб чеили, танк гIелабадбикили окопличибад чедиберхурли аркьули саби. ИлхIели Ражабли уркIхIевхъи танкла рахажанула уди граната игьубли, ил баргаили сай.

Илкьяйдали цархIилти танкаби даргаили сари Ражабла дявила гьалмагъунани. Душмантазирад ярагъла документунира керасили, сабира ясирбуцили саби.

Бархибси ил манзиллизиб бархьли нушалайчи цархIил танк лябкьули саби.

- Вари, Ражаб, танк! – тIамадарили саби дявила гьалмагъунани. Ражаб гIурра окоплизи тяхIухъи сай ва илаб цIадуршан граната игьубли танк цIали алавбуцили саби. Илад дурабухъунти немецуни ясирбуцили саби. Душмантала танкаби даргаъни багьандан бургъантас командирли халаси баркалла багьахъурли саби, Ражаблис «Гъабзадеш багьандан» медаль бедес, или белкIи сай.

- Нушачибад гьарахъли ахIи, вацIализи дигIянбикили немецуни лебли саби. Илдала цIакь, сецад лебал белгибарес, чина бяхъ чегахъес гIягIнилил багьес чараагарли гIягIнили саби, — иб командирли.

- Ну аркьяс. Ну хIядурлира, — иб Ражабли.

- Ражаб, хъарбаркь урехила саби, пикриухъен, — иб командирли.

- БецIлизивад урухкIуси вацIализи хIешар.

- ХIечил гIурра солдатуни бирар, — иб командирли.

- КIел биалли биур, — иб Ражабли.

- Авал арбука, — иб командирли.

Авалра разведчик цаличибад ца тяйдили, вацIакад башулри. Хапли немецунани дуцишагу ибти пикруми бекIлизи адицIулри. Бац абухъун. Дай дуги баили саби. Адамла къаралди чебаиб. Ил немец сайри, блиндажис къараул бируси. Ражабли ил хабарагарли автоматла къандакъли бяхъили кайкахъиб. ИлхIели гьалмагъунира гъамбиуб иличи. Немец мукIурхIекIиб – блиндаж чинаб сабил хIебуриб. БекIлизи бяхъили гIурра кайкахъиб. Немец гIякьлулизивад ухъун.

Разведчикуни халаси сахъдешличил алавчарли къунзбухъун. Ахирра ахир, блиндаж баргиб. Илала духIнар някъ-някъла къалмакъар дехI-дихьиб. Къалмакъарлизиб Ражабла гьалмагъуни, дяхъи-хъаслизи бикиб, чумал немец кабушиб, 3 мукIурбакIиб. Савли шалалис 3-ра немец штаблизи баахъиб.

Иш кагъар 1942 ибил дуслизиб Киевла удибад, набчи бакIиибси саби или, дила халал узи Амирхай наб белчIунсири.

… Къел-хIерзи агарли веткахъили виалра, гьести гIямрула микIхIентли Ражаб ишбархIира гьаниркахъули сай.

- Унрубас, бухъна-хъяялис, зягIиптас кумекбарес мурталра музаулхъи, биштатас духути гIякьлуми, насихIятуни дири.

- Жагати чарх-бекIла, гIяхIти бухъя-зегъала, гъабзадешла адам вири Ражаб, къатIла къакъбяхъра сайри. Наб цIакьли гIяхIбилзуси ца къиликъ бири илизиб. Ил гьарли-марси гъабзала къиликъ сабри. Сари чи-риалра хьунул адамлис вайси гъай бурили, ил мисхиладирарили багьалри, Ражабли гьандуцес хIейри. Адамдешла дазулизивад дуравхъунси адам илини сунела мерличи калти.

Ражаб дила халал узи Жапарла гьалмагъ, зилан вири, ГIярмиялизира барх арбукибтири (илра фронтлизивад чархIевхъун). Илди кIелра Субахъти-магьилизи (шилизибад 9 км-ла гьарахъси) хъуми дацес барх баши, — рикIи гIести гIямрула унра ХIяжибяхIяндова Муъминат.

Ражаб хъурбзарла хIянчила пергер уста вири, мушулвашес бали, ункъли къаркъа иргьи.

КъантIли буралли вялхъя, бархьдеш дигуси, шантачил, зилантачин валиикибси адам вири.

- Илини адаб-хIяяла кьадри мурхьли бали, хIял-тIабигIят далкайкибси вири, яхI-сабур мурхьли кьиматладири. Илис дигахъи сай мурталра гьар секIайзив гьалав виэс, — илгъуна кьимат гибсири Ражаблис дарган мезла ва литература пергер мугIяллим, журналист, публицист, чумал жузла автор Айгумхъала Жалалудинни.

МяхIяммад Тахсурманов,

РФ-ла журналистунала Союзла член

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи. Комментарий появится после проверки администратором сайта.

2